EFSANELER

EFSANE

• Ustûre, rivayet, söylence, menkıbe, legend gibi isimlerle anılan bu anlatılar gerçek ya da hayalî bir şahıs, yer, olay hakkındaki daha çok dünyevî anlatılardır. Kalıplaşmış bir üslûbu biçimi olmayan bu anlatılar kısa, sözlü, nesir anlatılardır. Efsane, rivayet, anız, erbek gibi isimlerle de anılır.
• Efsane masal, destan ve hikâyeye göre kısa içinde abartma ve olağanüstülükler bulunan kısa anlatılardır.
• Efsane coğrafî alana uygun, gerçek olduğuna inanılan bir hikâyedir. Efsanelerde bir tabiatüstü olma durumu da görülür.
• Efsaneler bir olayın oluş nedenini açıklamak, varlık ve coğrafyayı millîleştirmek, gelenekleri geçerli kılmak gibi işlevler üstlenir.
• Özel bir anlatıcısı yoktur. Herkes anlatabilir.
• Konuşma diliyle anlatılır, belirli bir şekilleri yoktur, kısa anlatılardır.
• Bir veya birkaç motif ihtiva ederler.
• Anlatmanın merkezinde inanç unsuru vardır.
• Efsaneyi anlatan da dinleyen de efsanenin gerçek üzerine kurulu olduğunu bilir.
• Efsaneler şahıs, yer ve hadiseler üzerine anlatılırlar.
• Yer ve zaman bilinen yer ve zamandır.
• Efsanede tabiatüstü güçlerin tecelli ettiği esrarengiz bir âlem vardır.
• Efsanede bir tanık gösterme, delil bulma durumu söz konusudur.

Kaynaklarla ilgili kural: Bütün insanlar dolayısıyla da milletler aynı şekilde hayal kurarlar. Böylelikle farklı milletlerin benzer efsaneleri oluşabilir.

Birinin yerine başkasının geçmesi kuralı: Bir kahramanın hatırası zayıfladıkça onun için anlatılan efsane bu kahramanı terk eder ve başkası için anlatılmaya başlayabilir.

Uyarlanabilme kuralı: Çevre değiştiren her efsane, yeni çevrenin sosyal ve etnografik şartlarına kendini uyarlayabilir.

Efsanelerin bazıları küçük değişikliklerle farklı bölgelerde coğrafyaya bağlı olarak ve yöreselleşerek anlatılırlar. Bunlara gezgin efsaneler denir.

Bazı hayvan ve bitkilerin oluşumunu anlatan efsanelere etiyolojik efsaneler denir.

Dinî konularla ilgili efsaneler Türk-İslam kültüründe menkıbe olarak adlandırılmışlardır.

Efsanenin memoratla da ilgisi vardır. Efsaneler memoratlardan kaynaklanan nedenlerle mutlak bir gerçeklik kabulü görürler.

Efsaneler:

1. Yaratılış ve Dünyanın Sonu ile İlgili Efsaneler

2. Tarihî Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile İlgili Efsaneler

A. Medeniyetle ilgili yerlerin ve şeylerin kaynağını anlatan efsaneler.

B. Belli yerlerle ilgili efsaneler.

C. İlk ve erken tarihle ilgili efsaneler.

Ç. Savaşlar ve felaketlerle ilgili efsaneler.

D. Belli ve seçkin şahsiyetlerle ilgili efsaneler.

E. İsyanlarla ilgili efsaneler.

3. Olağanüstü Kişiler, Varlıklar ve Güçlerle İlgili Efsaneler

A. Kaderle ilgili efsaneler.

B. Ölüm ve ölülerle ilgili efsaneler.

C. Tabiatın ve hayvanların koruyucularıyla ilgili efsaneler.

Ç. Olağanüstü yaratıklarla ilgili efsaneler.

D. Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler.

E. Hayaletlerle ilgili efsaneler.

F. Şekil değiştiren yaratıklarla ilgili efsaneler.

G. Şeytanla ilgili efsaneler.

H. Hastalık ve sakatlığa sebep olan yaratıklarla ilgili efsaneler.

I. Olağanüstü güçleri olan yaratıklarla ilgili efsaneler.

İ. Mitik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsaneler

K. Hazinelerle ilgili efsaneler.

4. Dinî Efsaneler. (Boratav) veya (Seyidoğlu)

MEMORAT

Olağanüstü güçlerle olan iletişim ve ilişkiye dair kişisel hatıralardır. Kısa anlatılardır. Genellikle tek epizottan oluşurlar.

Memorat, anlatıcının yaşadığı veya birinden duyduğu, olağanüstü varlıklarla iletişim yaşandığına inanılan olayları içeren basit anlatı türüdür.

Anlatıcıları, olayı yaşayan veya işiten kişilerdir. Özel bir anlatıcı gerekmez. Örnek: Al basması…

TÜRK EFSANELERİ ÜZERİNDEKİ ÇALIŞMALAR

1.   Pertev Nailî Boratav (Filologia Turcicae Fundamenta)

2.   Bilge Seyidoğlu (Erzurum Efsaneleri)

3.   Saim Sakaoğlu (Taş Kesilme Motifi)

4.   Ali Berat Alptekin (Efsane ve Motifleri Üzerine)

5.   Özkul Çobanoğlu (Türk Halk Kültüründe Memorat)