MASALLAR

MASAL

•     Nesirle söylenmiş, inançlardan bağımsız, inandırma iddiası olmayan kısa anlatılardır.
•     Nagıl, erteki, çörçök, masla, mesel gibi isimlerle anılan masal bilinmeyen bir zaman ve mekânda bilinmeyen şahısların başından geçen olaylardır.
•     Masallar olağandışı olayları ve şahısları içerirler. Kahramanlar bazen bilinen çoğunlukla da bilinmeyen coğrafyalarda yaşarlar.
•     Masallar mensurdur. Çok az masalda kahramanın ağzından manzum söyleyişlere rastlanır.
•     Masallarda iyi-kötü, güzel-çirkin mücadelesi vardır.
•     Masallar didaktik anlatılardır. Masalın sonunda iyiler kazanır, kötüler cezalandırılır.
•     Masal başında, sonunda, ortasında, olayların birbirine bağlandığı yerlerde formel söz kalıpları vardır.
•     Masal dinsel ve büyüsel inanışlardan bağımsız anlatılardır.

Masalların

•    Eğlendirme,
•    Değer aktarımı,
•    Kültürel ögelerin aktarımı gibi işlevleri vardır.

MASALIN YAPI VE İÇERİK ÖZELLİKLERİ

•    Masalın başı ve başlangıç tekerlemeleri vardır.
•    Masalda asıl olayın anlatıldığı bölümde de formel söz kalıpları vardır.
•    Masalın bitişinde de formel söz kalıpları vardır.
•    Masallar, bir destan veya halk hikâyesi kadar olmasa da uzun metinlerdir. Az da olsa, anlatılması birkaç gece süren masallar vardır.
•    Masallar genellikle nesir şeklindedir. Ancak, çok az da olsa bazı masalların nazım-nesir karışımı olduğu gözden kaçmamaktadır.
•    Masallar, olağanüstülükler üzerine kurulmuştur. Şekil değiştirme, tayy-ı zaman gibi…
•    Masalların kahramanları da olağanüstü özelliklere sahiptir. İnsanlar olağanüstü özellikler taşıyabildikleri gibi olağanüstü kahramanlar da vardır.
•    Masalların eşya ve aletleri de kendisi yapısına uygun olarak olağanüstülük gösterir. Hemen hemen bütün eşyalar büyü ile değişebilmektedir.
•    Masal kahramanlarından bazıları sembolik tiplerdir ve karakteristik özellikler gösterirler.
•    Her masal bir tip olarak kabul edilir.
•    Masallarda geçmiş zamanlı anlatım söz konusudur.
• 
  

MASALIN KÖKENİ

1. TARİH ÖNCESİ GÖRÜŞ

Bu görüşe göre masalın kökeni mitolojidir. Eski Hint-Avrupa mitolojisinde özellikle de Vedalar’da masalın kökenleri bulunabilir. (Grimm, Max Müller…)

2.TARİHÎ GÖRÜŞ

Bu görüşe göre masalların kaynağı Hint medeniyetidir. Sözlü gelenekle, İslam etkisiyle ve de Budist gezginler yoluyla Avrupa'ya yayılmıştır. (Benfey, De Sacy)

3. ETNOGRAFİK-ANTROPOLOJİK GÖRÜŞ

Bu görüşe göre de masallar her bölgede gerçek hayatta oluşan ürünlerdir. Masalların tek bir kaynağı yoktur. (Andrew Lang. Edward Tylor  )

MASAL TİPLERİ

Tip (typus), kendi başına var olabilen geleneksel bir masaldır. Anlam bakımından bir başka masala dayanmayan bütünlüğe sahip bir anlatı türü olduğu söylenebilir.

İlk sınıflandırma Anti Aarne tarafından yapılmıştır:

·       Hayvan Masalları(1-299)

·       Asıl Halk Masalları(300-1199)

·       Fıkralar (1200-1999)

Wolfram Eberhart ve Boratav'ın yaptığı tasnife göre Türk masalları şu şekildedir (Typen Turkischen Wolksmarchen-1953):

·       Hayvan Masalları

·       Hayvan ve İnsan

·       Hayvan veya Bir Ruh İnsana Yardım Eder

·       Tabiatüstü Bir Ruh veya Hayvanla Evlenme

·       İyi Ruh veya Evliyalarla Yaşama

·       Kaderin Hâkimiyeti

·       Rüya

·       Kötü Ruhlarla Yaşama

·       Sihirbazlar

·       Bir Kız Sevgili Bulur

·       Bir Erkek Sevgili Bulur

·       Fakir Kız Zenginle Evlenir

·       Kıskançlık ve İftira

·       Hor Görülen Koca Kahraman

·       Zina ve Baştan Çıkarma

·       Acayip İcraat ve Olaylar

·       Acayip Davalar

·       Realist Masallar

·       Acayip Tesadüşer

·       Komik Hikâyeler

·       Aptal ve Tembel Erkekler ve Kadınlar

·       Hırsız ve Dedektif

·       Akıllı Hilekâr veya Cimri Erkek veya Kadınlar

Ahmet Edip Uysal, Warren Walker ile “Tales Alive in Turkey” adlı çalışmada bu tasnifi aşağıdaki yedi grupta toplar:

·       Tabiatüstü masallar

·       Şaşırtıcı, hünerli ve istidlalli masallar

·       Mizahi masallar

·       Ahlakî masallar

·       Fıkralar

·       Dini, ve küçük düşürücü masallar

·       Köroğlu anlatmaları

Stith Thompson ise Boratav'ın çalışmasından yararlanarak bir başka Masal Tipleri Kataloğu çıkarır (1964). Onun motif indeksine göre masallar aşağıdaki ana başlıklarda incelenebilir.

1. Hayvan Masalları (1-299)

·  Vahşi Hayvanlar

·  Vahşi Hayvanlar ve Evcil Hayvanlar

·  İnsan ve Vahşi Hayvanlar

·  Evcil Hayvanlar

·  Kuşlar

·  Balıklar

·  Öbür Hayvanlar

Bu masallarda genellikle formel unsurlara rastlanmaz. Kısadırlar ve masal birden fazla olay üzerine kurulmuştur. Genellikle olağanüstü kahramanlar yoktur. Sembolik anlatım söz konusudur.

2. Asıl Halk Masalları (300-1199)

A.   Sihir masalları

·  Tabiatüstü masallar

·  Devin yenilişi

·  Tabiatüstü karı/koca ve diğer akrabalar

·  Tabiatüstü görevler

·  Tabiatüstü yardımcılar

·  Sihirli Nesneler

·  Öbür Tabiatüstü Masallar

B.   Dinî masallar

C.   Romantik Masallar

D.   Aptal Dev Masalları

Bu masallar anlatıcı tarafından anlatılan, inandırma kaygısı gütmeyen anlatılardır. Bu masallarda formeller vardır. Olağanüstü kahramanlar vardır. Gerçekle ilgisi olmayan birden fazla olay yer alabilir.

3. Şakalar ve Anekdotlar (1200-1999)

4. Formülle Başlayan Masallar (2000-2399)

A.   Zincirlemeli masallar

B.   Hileli masallar

C.   Bitmemiş masallar

D.   Diğer Zincirlemeli Masallar

Bu masalların çoğunun kahramanları hayvanlardır. Asıl hayvan masallarından onları ayırt eden özellik; ders verme çabası içinde olmayıp sadece eğlendirmek, şaşırtmak maksadıyla anlatılmalarıdır. Bu masallar; küçük, önemsiz bir takım olayların arka arkaya zincirleme olarak sıralanmasından meydana gelmişlerdir. Halkalar arasında sıkı bir mantık bağı vardır. Masal, bu halkalar sayısınca uzar, süratli bir tempo ile yürür. Çoğu kez masal bir yerden sonra ters yön izleyerek son olaydan baştakine veya maceraya son karışan kişiden ilk kişiye doğru yürütülür.

MOTİF

Eskiden beri yaşama kabiliyetine sahip olan masalın en küçük unsurudur. Hikâye etmenin en küçük şekline motif adı verilir.

Thompson'un motif indeksindeki motifler şu şekildedir (Motif Index of Folk-Literature):

·         Mitolojik motifler

·         Hayvanlar

·         Tabular

·         Sihir

·         Ölüm

·         Olağanüstülükler

·         Devler

·         Sınavlar, denemeler

·         Akıllı ve aptal

·         Aldatmalar

·         Kaderin ters dönmesi

·         Geleceğin tayini

·         Şans ve Talih

·         Toplum

·         Ödül ve cezalar

·         Esirler ve kaçaklar

·         Anormal zulümler

·         Cinsiyetler

·         Hayatın tabiatı

·         Din

·         Karakter özellikleri

·         Mizah

·         Diğer çeşitli mizah grupları

PROPP'UN MASAL ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ

Viladimir Propp anlatılardaki parçaların bütünü nasıl oluşturduklarını incelemiş ve masalların yapısal tanımını yapmıştır. Buna göre masalda 31 adet fonksiyon vardır. Bu fonksiyonlar masalda zıtlarıyla birlikte çift olarak yer alır.

Propp’a göre masalda bir çatışmadan onun sonuçlanmasına kadar gider süreç bir hareket dizisidir ve bu hareket de bir dizi fonksiyondan meydana gelir.

Ayrıca Propp’a göre masalda kahramanların yedi rolü vardır: Hain, bağışlayıcı, yardımcı kahraman, prenses, kahraman, sahte kahraman, ayırıcı.”

V. Propp masalda dört yardımcı elementten söz etmiştir. Bunlar, olaylar arasında irtibatı sağlayan bağlayıcı unsurlar, hareketlerin amaç ve nedenleri, masal kahramanlarını ortaya çıkış şekilleri, masal kahramanlarının vasıflarıdır.

Umay Günay Elazığ Masallarında bu çözümleme yöntemini kullanmıştır.

FORMEL/KALIP SÖZLER

Masalların yapısında bulunan ve asıl metinle ilgisi olmayan ancak onunla bütünleşmiş olan ifadelere kalıp söz / formel adı verilir. Giriş formelleri dinleyicileri uyarmak, hazırlamak işlevlerini yerine getirir.

·       Başlangıç formelleri: Bu formeller sade formel sözleri ve tekerlemeli formellerİ olarak iki       grupta incelenebilir.

·       Geçiş formelleri

·       Benzer durumlarda kullanılan formeller

·       Bitiş formelleri

MASAL KİTAPLARI

·       Pançatantra (Hint),

·       Kelile ve Dimne (Sanskritçe, Pehlevice, Arapça)

   Kelile ve Dimne Pançatantra'nın tercümeler sonucunda oluşmuş metinler bütünüdür.

·       Kathâsaritsâgara (Hint)

·       Hitopadeşa (Hint)

·       Çakasaptati, Şukasaptati (Tutiname, Hint)

Bu eserler 1330'da Nahşebî tarafından Farsça'ya çevrilmiştir. İlk defa Türkçe'ye 1538'de çevrilmiştir.

·       Binbir Gece Masalları (Arap)

Binbir Gece Masalları'nın Türkçe'ye bilinen ilk çevirisi Câmasbnâme  adıyla bir bölüm olarak Abdi tarafından II. Murad zamanında  yapılmıştır.

·       Ferec Ba’de’ş-Şidde (Arap)

·       Binbir Gündüz Masalları (İran)

·       Ezop

·       La Fontaine

·       Grimm Kardeşler

·       Hans Andersen

TÜRK MASALLARI

·  AltunYaruk

·  Kalyanamkara ile Papamkara hikâyesi

·  Kuanşi İm Pusar

·  Uigurica (Çaştani Bey, Dantapali Bey)

·  Turkische Turfantexte

·  Ahmet Haramî Destanı (13. yüzyılda manzum)

Taşıdığı dil özellikleri itibariyle XIII. yüzyıl sonları ve XVI. yüzyılın başlarında telif edildiği sanılan bir hikâyedir. Eserin müellifi belli değildir. Ses ve şekil olarak Eski Anadolu Türkçesi dil özelliklerini ihtiva eden eser (Mefâîlün Mefâîlün Feûlün) kalıbıyla mesnevî tarzında yazılmıştır. Orijinal ismi Dasitan-ı Ahmed Harâmî olan hikâyenin bilinen yegâne nüshası Çankırılı Ahmet Talat Onay tarafından bulunmuştur. Ahmet Talat tarafından tesadüfen bulunan ve Türk Dil Kurumu Kütüphanesine bağışlanan mecmua, bugün kayıptır. Dil, halkbilim ve edebiyat açısından önem arz eden hikâyenin tamamı 816 beyittir.

·  Muhayyelât-ı Aziz Efendi

·  Mecmaü'l-Letâif (Lamiî Çelebi)

TÜRK MASAL ÇALIŞMALARI

·       Türk masalları üzerine yapılan derleme çalışmaları içinde en eski derleme Fransa kralı XVI. Lui’nin tercümanı ve sekreteri olan M. Digeon’un eseridir. 1781 tarihini taşıyan Nouveauxs Turc et Arabes isimli eserin ikinci cildinde 3 Türk masalı vardır.

·       Diğer bir çalışma ise F. W. Radloff'un Türk boylarının halk edebiyatı ürünlerini 10 ciltlik bir külliyat halinde yayımladığı yapıttır. 1866–1907 yılları arasında çıkan bu külliyatın ihtiva ettiği zengin malzeme arasında masallar da vardır.

·       Türk masallarını bilimsel bir bakış açısıyla ele alarak onları bütün özellikleriyle derleyen Macar Türkolog Ignacs Kunoş‘dur. Kunoş muhtelif Türk şehirlerinden derlediği Türk masallarını 1887–1907 yılları arasında 5 cilt olarak yayımlamıştır.

·       Tanzimat döneminde Namık Kemal, Hintli İnayetullah’ın "Bahar-ı Dâniş" adlı eserinin bir kısmını 1873'te Farsçadan dilimize tercüme eder. Şinasi, dört adet manzum masal yazar. (Müntehabât-ı Eşâr) Ahmet Mithat Efendi "Kıssadan Hisse" adlı eserindeki 35 mensur kıssanın beşini kendisi yazmıştır.

·       Ziya Gökalp, Türk masallarını nazma çekmiş, öğrendiği masalları yazmış ve derlemelerde katkıları olmuştur. Ziya Gökalp 1922 yılında çıkardığı Küçük Mecmua’da “Masalları Nasıl Toplamalı” isimli makalesini ve çeşitli masal metinlerini yayımlar.

·       K. D.

1912 yılında 13 masalı yayımlamıştır.

·       Hamit Zübeyr Koşay

         Dokuz Ötkünç adlı eserinde masalları yayımlamıştır. (1929)

·       Bahtaver Hanım (1931)

İstanbul Masalları

·       Osmanlı İmparatorluğu zamanında doğrudan doğruya halk ağzından derlenerek hazırlanan masal kitabı ise Billur Köşk’tür. Bu kitapta yer alan masalların ne zaman ve kim tarafından derlendiği ve yayımlandığı belli değildir. İlk olarak George Jacop 1899 yılında tarihsiz bir Billur Köşk kitabı gördüğünü bildirmiştir. Bu kitabın en son baskısı Tahir Alangu tarafından hazırlanarak neşredilmiştir.

Birinci Kuşak Masal Çalışmaları

·       Pertev Naili Boratav (Zaman Zaman İçinde, Az Gittik, Uz Gittik, Typen Türkische Volksmarchen)

·       Ahmet Edip Uysal (Türk Sözlü Anlatmaları Arşivi-Warren S. Walker)

·       Mehmet Tuğrul (Mahmutgazi Köyü'nde Halk Edebiyatı)

·       Tahir Alangu (Billur Köşk Masalları)

·       Tahir Alangu (Keloğlan Masalları)

Türk kültürüne ait bir tip olan “Keloğlan” (Ögel 1976: 265-268), çeşitli Türk boylarında; Taşza Bala (Kazakistan), Keçel, Keçel Mehemmed, Keçel Yeğen (Azerbaycan), Keçeloğlan (Kerkük), Kelce Batır (Türkmenistan), Tazoğlan (Kırım), Tas, Tastarakay (Altay) gibi adlarla bilinir. Ayrıca Gürcüler arasında, “Kel Kafalı Kaz Çobanı” terimi “Keloğlan” için kullanılır. Almanların “Grindkopf” / “Goldener” şeklinde adlandırdıkları kahramanların da “Keloğlan” (düzmece/sahte Keloğlan) ile kimi benzerlikleri dikkat çeker (Alangu 1968: 460).

Çeşitli özelikleriyle birçok masalın birinci kahramanı olan “Keloğlan”, başında saçı olmadığından dolayı bu adı almış ve bütün masallarda bu adla anılmıştır. Hayatta yaşlı ve dul anasından başka kimsesi olmayan fakir bir delikanlıdır. Onun bütün kahrını anası çeker.

Ancak, bazı masallarda kardeşleri (iki, üç) de vardır. Kardeşlerinin olduğu masallarda, en küçükleri olan “Keloğlan”dan genellikle “deli oğlan” olarak bahsedilir. Fazla fonksiyonu olmasa da birkaç masalda “Keloğlan”ın babasından da söz edilir. Baba, oğlunu “Köse”ye karşı temkinli olması hususunda uyararak; “Adı Musa, boyu kısa, sakalı köse adamlarla alışveriş etme” der. Ama, bunun dışında babanın fazlaca bir etkisi yoktur. Kimi masallarda “Keloğlan” evlidir. Hatta üç hanımının olduğu örneklere rastlanır (Sakaoğlu 2002: 180). Bazılarında ise birinci hanımı öldükten sonra ikincisiyle evlenir. Ancak pek çok Keloğlan masalının sonunda evlendiği kişi, padişahın kızı olmuştur.

Keloğlan’ın, Köse’nin dışında dev, peri, padişah, vezir, kadı, Yahudi, cimri gibi başka düşmanları da vardır. Çoğu zaman bunlarla amansız mücadelelere girişir; bazen aklını, zekâsını kullanarak bazen de hileye başvurarak kendi silah ve çareleriyle zafere ulaşır. Kendisine kötülük yapanlara asla acımaz ve onları cezasız bırakmaz.

Keloğlan, masalların dışında çeşitli destan, hikâye, efsane ve köy seyirlik oyunlarında, türkü, mâni, deyim ve atasözlerinde de karşımıza çıkar. Örneğin, Köroğlu destanında hile ve civanmertlikte Köroğlu’nu bastıran Keloğlan (Keçel Hamza olarak da geçer)

İkinci Kuşak Masal Çalışmaları

·       Saim Sakaoğlu (Gümüşhane Masalları)

·       Bilge Seyidoğlu (Erzurum Masalları)

·       Ali Berat Alptekin (Taşeli Masalları)

·       Umay Günay (Elazığ Masalları)

·       Ziyat Akkoyunlu (Binbir Gece Masalları)

Masal Yazarları

·      Naki Tezel, Türk Masalları, Keloğlan Masalları

·      Eflatun Cem Güney, En Güzel Türk Masalları, Açıl Sofram Açıl, Nar Tanesi, Evvel Zaman İçinde, Gülen Ayva Ağlayan Nar

·      Numan Kartal, Keloğlan’ın Allı Gelini, Üvey Kız,

·      Oğuz Tansel, Altı Kardeşler, Yedi Devler, Üç Kızlar, Çobanla Bey Kızı

·      Mustafa Ruhi Şirin

·      Hasan Latif Sarıyüce

·      Ümit Kaftancıoğlu

·      Ülkü Önal